Hoàn thiện Hồ sơ Không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh và Ca trù gửi UNESCO

- Hồ sơ Không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh và Ca trù đã đến giai đoạn bổ sung, hoàn chỉnh. Cũng cần nhấn mạnh thêm, năm 2006, khi Công ước UNESCO về Bảo tồn di sản văn hoá phi vật thể có hiệu lực thì hình thức công nhận đã có sự thay đổi. UNESCO không công nhận di sản văn hoá phi vật thể (DSVHPVT) là các Kiệt tác di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại nữa mà chuyển sang công nhận theo danh sách các DSVHPVT đại diện của nhân loại và các DSVHPVT cần được bảo vệ khẩn cấp. Cả hai danh hiệu này đều được hiểu là các DSVHPVT của nhân loại.

Ngay sau khi có sự thay đổi danh hiệu công nhận, cơ quan quản lý nhà nước về di sản đã cùng với các đơn vị chịu trách nhiệm xây dựng hồ sơ Không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh và Ca trù tiến hành nghiên cứu, bổ sung tư liệu theo các tiêu chí mới, trong đó cần được nhắc đến là tổ chức việc kiểm kê DSVHPVT của Quan họ và Ca trù với sự chủ động tham gia của người dân. 

Được biết, cơ quan nghiên cứu đã đi đến quyết định thay đổi danh sách đề cử đối với Hát Ca trù của người Việt, thay vì là DSVHPVT đại diện của nhân loại chuyển sang DSVHPVT cần được bảo vệ khẩn cấp. Vì sao vậy?

- Đúng là có chuyện đó. Trước đây chúng ta xây dựng hai bộ hồ sơ khoa học này theo phương thức và tiêu chí cũ của UNESCO, nhưng cách đây gần hai năm đã có sự thay đổi như đề cập ở trên.

Trước vấn đề này, chúng tôi đã làm việc với Viện VH-NT VN và Viện Âm nhạc cùng nhiều nhà nghiên cứu, khoa học và người dân rồi đi đến quyết định: Không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh sẽ ứng cử vào danh sách các di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại; còn Hát Ca trù của người Việt ứng cử vào danh sách các di sản văn hoá phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Sau nhiều năm điều tra, nghiên cứu thì thực tế đã chứng minh rằng, trong thời gian gần đây Ca trù đang bắt đầu được phục hồi, bằng chứng là nhiều CLB đã ra đời.

Tuy nhiên, nó vẫn đang bị liệt vào tình trạng nguy cơ mai một nghiêm trọng. Hơn nữa, khi đưa Ca trù vào danh sách các DSVHPVT cần được bảo vệ khẩn cấp thì sẽ nhận được nhiều ưu tiên hơn từ quốc tế trong việc đầu tư bảo tồn, thậm chí được đặc cách xem xét, công nhận khi chưa có hồ sơ chưa đầy đủ.

Thời hạn chót mà chúng ta phải gửi nộp hai hồ sơ này sang UNESCO là khi nào?

- Tại kỳ họp lần thứ 2 Đại hội đồng các quốc gia thành viên Công ước của UNESCO năm 2003 về Bảo vệ DSVHPVT diễn ra từ 16-19.6.2008 tại Paris, UNESCO đã đưa ra thời hạn đối với các quốc gia có hồ sơ ứng cử vào danh sách DSVHPVT đại diện của nhân loại và DSVHPVT cần được bảo vệ khẩn cấp.

Theo đó, Cục Di sản văn hoá, Uỷ ban Quốc gia UNESCO VN, Phái đoàn thường trực của VN bên cạnh UNESCO tại Paris và cùng với Viện VH-NT VN, Viện Âm nhạc sẽ bổ sung hoàn thiện và tổ chức thẩm định hồ sơ Không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh và hồ sơ Quan họ gửi UNESCO ghi nhận là di sản của nhân loại. Đối với không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh là tháng 8.2008 và Quan họ là tháng 3.2009. Đợt công nhận đầu tiên sẽ được thực hiện vào tháng 9.2009. 

Từ nay đến thời điểm đó còn nhiều việc phải làm, vậy liệu chúng ta có kịp hoàn chỉnh hồ sơ và gửi UNESCO đúng thời hạn?

- Rất may là chúng ta đã bắt tay nghiên cứu, lập Hồ sơ đối với hai di sản này từ lâu và bây giờ chỉ còn bổ sung tư liệu theo các tiêu chí mới. Thực ra đây là giai đoạn bổ sung những tư liệu còn thiếu theo phương thức công nhận mới của UNESCO chứ không phải mới bắt đầu xây dựng cho nên thời gian không phải là vấn đề quá áp lực. Nhưng cần tập trung công sức trí tuệ nhiều hơn nữa vì hồ sơ đòi hỏi tính cô đọng.

Đơn cử: có phần miêu tả giá trị di sản được quy định khoảng một nghìn chữ trong khi đó khối lượng tài liệu nghiên cứu lại rất lớn. Đấy là một trong những đòi hỏi mà chúng ta phải hoàn thành.

Ngoài ra, cần bổ sung kết quả kiểm kê di sản văn hoá phi vật thể. Công tác kiểm kê ở đây không đơn thuần là thống kê số lượng ở chỗ nào có ca trù, chỗ nào có quan họ mà cao hơn là thể hiện được sự bài bản của di sản đó, con người giữ được những giá trị ấy là ai, sau khi công nhận có đảm bảo được giá trị di sản ấy tiếp tục sống hay không.

Tất cả những việc đó thì không chỉ riêng giới nghiên cứu, khoa học có thể xác định được mà cần có sự chủ động tham gia của người dân. Nói vậy nhưng chúng ta hoàn toàn chủ động được thời gian để gửi hồ sơ theo đúng thời hạn mà UNESCO đề ra. 

Vậy hình thức xem xét, thẩm định cũng như công nhận đối với các hồ sơ ứng cử di sản VHPVT của nhân loại lần này có khác gì so với lần trước?

- Cũng có nhiều quy định mới. Sau khi các quốc gia gửi hồ sơ ứng cử DS VHPVT của nhân loại lên UNESCO, họ sẽ tiến hành xem xét, thẩm định xem hồ sơ nào đã đáp ứng đầy đủ điều kiện. Và sau đó họ sẽ cử chuyên gia vào quốc gia có hồ sơ ứng cử để thẩm định. Khi đã thẩm định xong họ sẽ gửi báo cáo tới các quốc gia là thành viên Uỷ ban liên Chính phủ và Việt Nam hiện nay cũng là thành viên của Uỷ ban này.

Trước đây, khi công nhận DSVHPVT là kiệt tác thì UNESCO mời 18 chuyên gia trên các lĩnh vực để thành lập Ban giám khảo, nhưng lần này chính các quốc gia là thành viên của Uỷ ban liên Chính phủ sẽ là người thẩm định.

Việt Nam cũng như các quốc gia thành viên khác phải có trách nhiệm với lá phiếu mà mình đã chọn hồ sơ ứng cử DS VHPVT nào đó. Hiện nay Uỷ ban này có 24 thành viên. Nhưng để đánh giá, thẩm định chất lượng của các hồ sơ ứng cử Uỷ ban liên Chính phủ có một đội ngũ chuyên gia tư vấn, mà đội ngũ chuyên gia này được lựa chọn từ các quốc gia thành viên.

Chúng ta cũng sẽ tiến hành làm văn bản đệ trình danh sách các chuyên gia của Việt Nam đến từ cơ quan nghiên cứu và cơ quan quản lý tham gia vào ứng cử này để UNESCO chọn chuyên gia của mình. 

Tại kỳ họp lần thứ 2 như bà vừa đề cập ở trên, với tư cách là thành viên của Đoàn VN tham dự xin bà cho biết UNESCO đã có đánh giá hay lưu ý gì về hai bộ hồ sơ của chúng ta?

- Trong suốt thời gian họp không có nội dung liên quan đến việc xem xét hay đánh giá gì về các hồ sơ ứng cử DSVHPVT, mà chỉ để các quốc gia thành viên bỏ phiếu thông qua định hướng hoạt động, trong đó có việc thông qua các tiêu chí, quy trình và thủ tục công nhận các di sản văn hoá phi vật thể.

Tuy cuộc họp không bàn cụ thể về một hồ sơ ứng cử nào nhưng mỗi quốc gia đều hiểu rằng đây là thời điểm để các quốc gia bắt đầu hoặc tiếp tục chuẩn bị các bộ hồ sơ. Không chỉ riêng VN mà các quốc gia khác cũng đã sẵn sàng và họ đang giữ bí mật về di sản ứng cử của mình.

Và thông qua cuộc họp này sẽ giúp chúng ta tham gia ứng cử vào danh hiệu di sản văn hoá phi vật thể nào đối với Không gian văn hoá Quan họ Bắc Ninh và Hát Ca trù người Việt; bao giờ thì phải nộp hồ sơ và cần phải bổ sung, chỉnh sửa những gì?